Maciej Miechowita, znany również jako Maciej z Miechowa oraz Matthias de Miechow, był postacią o niezwykle bogatej biografii. Urodził się w 1457 roku, a swoje życie zakończył 8 września 1523 roku. Był on polskim lekarzem, pisarzem medycznym oraz historykiem, który swoją wiedzę i pasję łączył z naukami przyrodniczymi i humanistycznymi.
W ciągu swojego życia Maciej Miechowita pełnił wiele ról. Był profesorem Akademii Krakowskiej, gdzie dzielił się swoją wiedzą z młodymi adeptami nauki. Jako ksiądz kanonik krakowski, angażował się również w życie duszpasterskie, co niewątpliwie miało wpływ na jego myślenie o człowieku i naturze.
Oprócz swojej pracy nauczycielskiej, Miechowita był także alchemikiem i astrologiem, co w tamtych czasach stanowiło połączenie nauki z duchowością oraz filozofią przyrody. Jego zaangażowanie w sprawy miasta Krakowa zaowocowało tym, że w ostatnich latach życia został rajcą w Krakowie, co potwierdza jego silną pozycję w ówczesnym społeczeństwie.
Potrafił łączyć elementy medycyny, historii i nauk przyrodniczych, co czyni go postacią wyjątkową w polskiej historii. Maciej Miechowita to przykład człowieka renesansu, którego wkład w rozwój polskiej nauki i kultury jest nie do przecenienia.
Życiorys
Maciej Miechowita, znany jako wybitny przedstawiciel swojego czasu, urodził się w rodzinie mieszczan, jako syn Stanisława Karpigi. Po ukończeniu szkoły parafialnej w Miechowie, podjął studia na Akademii Krakowskiej, gdzie w 1479 roku zdobył tytuł magistra. Od momentu śmierci Jana Długosza, aż do roku 1483, pełnił funkcję rektora szkoły katedralnej. W latach 1483–1485 zacieśniał swoje medyczne umiejętności na studiach za granicą, prawdopodobnie we Włoszech, w takich miastach jak Bolonia, Padwa oraz Florencja, gdzie uzyskał tytuł doktora in medicina et philosophia.
Po powrocie do Polski rozpoczął praktykę medyczną, a około 1500 roku został wykładowcą oraz profesorem Akademii Krakowskiej, wnosząc znaczący wkład, w tym fundując drugą katedrę medycyny. Na Akademii pełnił funkcję rektora, zajmując ten urząd aż osiem razy w latach 1501–1519, oraz dwukrotnie był wybierany na podkanclerza uczelni, a przynajmniej raz działał jako dziekan wydziału medycyny. W związku z tym, w Krakowie, zdobył sławę jako lekarz nadworny Zygmunta I Starego oraz jeden z czołowych astrologów.
Miechowita dedykował swoje zasoby materialne działalności dobroczynnej, szczególnie na rzecz edukacji i oświaty. W 1506 roku odbudował zniszczoną pożarem szkołę parafialną przy kościele św. Floriana na Kleparzu, a także zakładał szkoły początkowe przy kościołach: św. Anny, św. Szczepana oraz Wszystkich Świętych. Ponadto wspierał lokalne szpitale, przytułki, kościoły oraz klasztory, w tym Bożogrobców w Miechowie oraz Paulinów na Skałce, gdzie zainicjował również biblioteki.
Na koniec, Maciej Miechowita spoczął w katedrze wawelskiej, pozostawiając trwały ślad w historii polskiej nauki i medycyny.
Twórczość
Traktat Miechowity o dwóch Sarmacjach (Tractatus de duabus Sarmatiis Asiana et Europiana et de contentis in eis) uznawany jest za pionierską pozycję w renesansowej literaturze, zajmującą się w duchu naukowym badaniem geografii i etnografii wschodniej Europy. Napisany w 1517 roku, dzieło doczekało się sześciu wydań do 1582 roku i jest uważane za pierwsze polskie opracowanie etnograficzne. Polski przekład dokonał Andrzej Glaber z Kobylina w 1535 roku, a później wydano kolejne wersje, w tym przekład niemiecki w latach 1518 i 1534 oraz włoski w 1561 roku. Miechowita w swoim dziele polemizował z Ptolemeuszem, zaprzeczając istnieniu mitycznych gór Hiperborejskich i Ryfejskich w omawianym regionie. Wbrew ówczesnym przekonaniom, postulował, że źródła głównych rzek znajdują się w równinach, a nie w górach. Pozycja ta, będąc najczęściej tłumaczoną i drukowaną poza granicami Polski, przyczyniła się również do rozprzestrzenienia mitu o polskiej szlachcie jako potomkach Sarmatów, znanym jako Sarmatyzm.
Wśród innych znaczących prac Miechowity znajduje się Chronica Polonorum (Kronika Polaków), uznawana za pierwsze drukowane dzieje Polski, obejmujące okres od mitycznych początków państwa aż do 1506 roku, w czasach Zygmunta Starego. Dzieło to jest rezultatem wieloletnich badań Miechowity nad historią i geografią Polski. Pierwsze wydanie ukazało się w 1519 roku, jednak już w 2021 roku opublikowano poprawioną wersję, wydaną w drukarni Hieronima Wietora, w języku łacińskim, co spotkało się z dużym zainteresowaniem wśród europejskich uczonych tamtych czasów.
Co ciekawe, 504 lata po pierwszym wydaniu Kroniki, w 2023 roku, ukazał się jej przekład na język polski, wykonany przez księdza Michała Cichonia. Wcześniej dostępne były jedynie fragmenty z tłumaczenia Stanisława Chwalczewskiego z 1549 roku, a także istniały przekłady w języku włoskim już w 1562 roku. Kronika Polaków dostarcza informacji z wielu dziedzin, takich jak historia kultury, medycyna, etnografia oraz obyczajnictwo, a jej znaczenie szybko rozprzestrzeniło się zarówno w Koronie, jak i na Litwie.
Warto dodać, że pierwsza edycja Kroniki została skonfiskowana i spalona przez cenzurę – była to bowiem pierwsza polska książka, która padła ofiarą cenzuralnych represji. Nowe wydanie ukazało się w 1521 roku po dokonaniu zmian, w tym usunięciu niekorzystnych ocen dotyczących Aleksandra Jagiellończyka, oraz złagodzeniu opisu klęski wyprawy mołdawskiej Olbrachta. Dodatkowo, zmniejszono rolę Zygmunta Starego w tejże wyprawie, a Michał Gliński został oskarżony o próbę otrucia króla.
Maciej z Miechowa jest również autorem pierwszej polskiej książki medycznej poświęconej epidemii, zatytułowanej Contra saevam pestem regimen, która powstała w kontekście rozprzestrzeniającej się dżumy. W 1522 roku wydano jego pierwszy poradnik medyczny, w którym zawarł istotne wskazówki dotyczące leczenia chorób zębów i jamy ustnej, zatytułowany Conservatio sanitatis.
Niestety, nie wszystkie jego teksty ujrzały światło dzienne. Wśród nieopublikowanych dzieł znajdują się: Consilium dla Spytka z Melsztyna, biografie biskupów krakowskich, życiorys św. Jana Kantego, traktat na temat muzyki kościelnej z 1483 roku, receptury alchemiczne, horoskop szkoły św. Anny oraz testament z 1514 roku, który obfituje w informacje dotyczące życia Miechowity, jego legatów i fundacji oraz jego prywatnej biblioteki.
Obok Łukasza z Wielkiego Koźmina i Jana Długosza, Maciej z Miechowa to jeden z najbardziej cytowanych autorów w kontekście dawnych bóstw czczonych przez Polaków. Jego relacja zawarta w Kronice Polskiej, chociaż w dużej mierze zgodna z wcześniejszymi źródłami, podejmując temat bóstwa Łada, ma charakter polemiczny w stosunku do interpretacji Jana Długosza. Miechowita, posługując się pojęciem interpretatio Graeca, wskazuje, że Łada nie jest bogiem, lecz boginią i matką bliźniaków, Leli i Poleli. Po odrzuceniu hiperkrytycznych tez Aleksandra Brücknera, współczesni badacze, tacy jak Aleksander Gieysztor oraz Andrzej Kempiński, uznali ten przekaz za wiarygodny, dostrzegając związek z posągiem bliźniaków odkrytym na wyspie Fischerinsel.
Z perspektywy badań nad bóstwem Łada, analizy przeprowadzone przez Marka Derwicha i Marka Cetwińskiego sugerują istnienie pary bóstw, męskiego Łado i żeńskiej Łady, co można porównać do innych mitologii, jak Indra i Indrani czy Frejr i Freja. Tak więc polemika Miechowity jawi się jako uzupełnienie wcześniejszego przekazu Jana Długosza. Jak pisze Maciej z Miechowa w Kronice Polskiej:
„Iouem uulgari sermone Iessam nuncupabant [Jowisza mienili w swoim języku Jessą] Martem apellarunt Ledam [Marsa nazywali Ledą] Plutonem uocauerunt Nya [Plutona nazywali Niją] Venerem dixerunt Dzidzililya [Wenerę nazywali Dzidzililią] Dianam nuncupabant Dzeuiana [Dianę mienili Dziewianą] Cererem uocarunt Marzana [Cererę nazywali Marzaną] Adorabant Pogoda, quod sonat temperies…
To zwrócenie uwagi na złożoność problematyki i różnorodność badań naukowych, stanowi ważny element w obszarze polskiej etnologii oraz historii kultury.
Dzieła
Maciej Miechowita był autorem wielu istotnych dzieł, które wpłynęły na rozwój polskiej historiografii. Jego najważniejszym dziełem jest Chronica Polonorum, znana również jako Kronika Polska.
Innym znaczącym dziełem jest Opis Sarmacji Azjatyckiej i Europejskiej, które zostało przełożone z języka łacińskiego przez Tadeusza Bieńkowskiego. Wstęp do tego dzieła napisał Henryk Barycz, a posłowie przygotował Waldemar Voisé. Dzieło to zostało opublikowane w 1972 roku w serii: „Źródła do dziejów Nauki i Techniki” w tomie XIV, wydanym przez Ossolineum.
Upamiętnienie
Maciej Miechowita, znany z wielu osiągnięć, doczekał się wielu form upamiętnienia, które mają na celu uhonorowanie jego wkładu w kulturę i naukę.
- Odwiedzić można pomnik Macieja Miechowity, który znajduje się w Miechowie przy bazylice Grobu Bożego,
- lub zainteresować się pomnikiem w Krakowie, który usytuowany jest w pobliżu ul. Kopernika 7, na skwerze przed Katedrą Historii Medycyny. Pierwotnie wykonany ze sztucznego kamienia, został w 2021 roku odlanego w brązie,
- Warto również wspomnieć o książce „Pierścień z szafirem” autorstwa Włodzimierza Bartla, wydanej przez Stowarzyszenie Absolwentów Wydziałów Medycznych UJ w styczniu 2021 roku,
- W Miechowie co roku przyznawana jest nagroda dla zasłużonych obywateli w dziedzinie kultury i gospodarki Ziemi Miechowskiej, która przybiera formę statuetki Macieja z Miechowa,
- Nie można zapomnieć o ulicach, w których Maciej Miechowita jest patronem, w tym w Krakowie, w Dzielnicy III Prądnik Czerwony,
- oraz we Wrocławiu, gdzie ulicom nadano jego imię w dawnej dzielnicy Psie Pole,
- W czerwcu 2023 roku, pociąg InterCity kursujący na trasie Kraków – Piła zyskał nazwę „Miechowita”.
Literatura uzupełniająca
W literaturze dotyczącej Macieja Miechowity, szczególne znaczenie ma praca Marka Stachowskiego, która podkreśla znajomość języków wschodnioeuropejskich przez Miechowitę, zwłaszcza w odniesieniu do języków węgierskiego, litewskiego oraz tatarskiego. Stachowski opublikował swoje badania w artykule zatytułowanym *Tractatus de duabus Sarmatiis* z 1517 roku.
W artykule tym, opublikowanym w czasopiśmie *Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis*, numer 130 z 2013 roku, na stronach 309-316, autor szczegółowo analizuje wiedzę Miechowity w kontekście jego twórczości i językowych kompetencji.
Pozostali ludzie w kategorii "Nauka i edukacja":
Wojciech Broniowski | Stanisław Otok | Tadeusz Płużański | Zdzisław Rudzki | Tadeusz Sulima | Mieczysław ManeliOceń: Maciej Miechowita